Αλέξανδρος Ν. Τομπάζης (1939-2024)

Την Δευτέρα 24 Ιουνίου απεβίωσε ο Αλέξανδρος Τομπάζης, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους αρχιτέκτονες που τίμησε, όσο λίγοι, με το έργο του και με την προσωπικότητα του, την Ελληνική Αρχιτεκτονική.

Στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του το όνομα του έγινε ευρύτερα γνωστό, πέρα από τους οικείους και ομότεχνους του, ακόμα και πέρα από τα σύνορα της χώρας, σε Ευρώπη και Ασία, ενώ το 1991 εξελέγη επίτιμο μέλος του Αμερικάνικου Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής.

Ο Αλέξανδρος Τομπάζης υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής το 1994, μαζί με τους φίλους του, Σάββα Κονταράτο, Ορέστη Δουμάνη, Νίκο Καλογερά και Δημήτρη Φιλιππίδη, και μέλος επί δεκαπενταετία του Διοικητικού του Συμβουλίου.

Γεννημένος στο Καράτσι το 1939, έζησε τα πρώτα του χρόνια στις Ινδίες και την Αγγλία και στη συνέχεια στην Αθήνα, όπου σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, όπου και αρίστευσε. Εκτός από αρχιτέκτονας ο Τομπάζης ήταν και ένας εξαιρετικός ζωγράφος αλλά και παθιασμένος φωτογράφος, στα βήματα του πατέρα του Νίκου.

Μετά από ένα σύντομο διάστημα που εργάστηκε ως επιστημονικός βοηθός του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, ίδρυσε το δικό του Γραφείο Μελετών, έχοντας στο πλευρό του τους επί πολλά έτη αφοσιωμένους συνεργάτες του, την πιστή του σύντροφο του Αλεξάνδρα, και αδιάλειπτα μέχρι σήμερα την αγαπημένη του κόρη Δέσποινα. Το γραφείο συμμετείχε σε 110 διαγωνισμούς, στους οποίους απέσπασε πλήθος βραβείων, και συνεχίζει να λειτουργεί και να διακρίνεται, με πιο πρόσφατη την βράβευση της μελέτης για την επέκταση του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, σε συνεργασία με το γραφείο του Βρεττανού αρχιτέκτονα David Chipperfield.

Πρωτοπόρος της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, υλοποίησε το 1977 το πρώτο ηλιακό σπίτι στην Ελλάδα, το «Ήλιος 1» στην Αιγιαλεία, και ακολούθησε το Ηλιακό Χωριό 3 (1995 – βραβείο HABITAT II), και πλήθος άλλων έργων μεγαλύτερης κλίμακας. Οι βραβεύσεις που έλαβε για την ουσιαστική συνδρομή του στην σύγχρονη βιοκλιματική αρχιτεκτονική, από διεθνείς οργανισμούς στην Ευρώπη και την Αμερική, περιποιούν τιμή όχι μόνον στον ίδιο και τους συνεργάτες του, αλλά και στην μη τεχνολογικά προηγμένη χώρα μας.

Το 1991 αντιπροσώπευσε την Ελλάδα στην 5^η Διεθνή Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, μαζί με τον Νίκο Βαλσαμάκη και τους Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη (επιμ. Ελ. Φεσσά-Εμμανουήλ).

Ένα από τα σημαντικότερα έργα του, και μοναδικό διεθνώς επίτευγμα για έναν Έλληνα Αρχιτέκτονα, είναι η Βασιλική της Αγίας Τριάδας στη Fátima, ιερό προσκύνημα των καθολικών στην Πορτογαλία. Το έργο αυτό, στο οποίο συμμετείχε με τοιχογραφίες της ζωής των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου και ο σπουδαίος Πορτογάλος αρχιτέκτων Álvaro Siza μετά από πρόσκληση του Τομπάζη, έλαβε το 2009 το Διεθνές Βραβείο Εξαίρετης Κατασκευής IABSE, για την πιο αξιόλογη, καινοτόμο δομή που ολοκληρώθηκε τα τελευταία χρόνια.

Αυτή την ύστατη στιγμή, τιμή και για τη χώρα μας αποτελούν τα λόγια της φίλης καθηγήτριας Ana Tostoes, επί πολλά έτη Προέδρου της Διεθνούς Επιτροπής Docomomo, η οποία έγραψε:

«Περιμένω αύριο να δω την οδύνη στο πρόσωπο της Πορτογαλίας, τα εγκώμια και την θλίψη της στην είδηση του θανάτου του Τομπάζη.»

Άνθρωπος χαμηλών τόνων και υψηλής ευαισθησίας, ο Τομπάζης έχαιρε της εκτίμησης των συναδέλφων του, όχι μόνο ως ικανός και επιτυχημένος επαγγελματίας,  αλλά και για τον χαρακτήρα του και την έμφυτη ευγένεια του. Πάντοτε τον χαρακτήριζε μια ζηλευτή ηρεμία, σε όποιο περιβάλλον και αν βρισκόταν, και ήξερε να ακούει προσεκτικά ακόμα και τους νεότερους συνομιλητές του – μία ιδιαίτερη ποιότητα που ευνοούσε τον διάλογο.

Μιλούσε ανεπιτήδευτα και με διαύγεια για όποιο θέμα τον απασχολούσε, αρχιτεκτονικό ή καλλιτεχνικό, ακόμα και αν δεν ανήκε στην επικράτεια του. Θυμάμαι χαρακτηριστικά, ταξιδεύοντας μαζί πριν χρόνια στη Βόρεια Ελλάδα, άλλοτε να περιγράφει με κρυφή υπερηφάνεια τις καινοτομίες του γιού του Νικόλα στη Formula 1 στη Ferrari, που είναι ακόμα νωπές στο μυαλό μου, και άλλοτε τις δυσκολίες υλοποίησης της μελέτης για το Μέγαρο Μουσικής που τον έθλιβαν, αλλά δεν τον κατέβαλαν.

Είναι πιστεύω ιδιαίτερο χαρακτηριστικό επαγγελματικού ήθους και εντιμότητας, η δυνατότητα δημόσιας αυτοκριτικής των δημιουργών στο έργο τους. Συχνά η αλλαγή πλεύσης σε αρχιτεκτονικά θέματα, όπως της χρήσης του εμφανούς σκυροδέματος στα πρώτα εμπνευσμένα από την σύγχρονη ιαπωνική αρχιτεκτονική έργα του, ή της σταδιακής μετάβασης σε λιγότερο ενεργοβόρα βιοκλιματικά συστήματα, εξέπλητταν το ακροατήριο του, ιδιαίτερα τους φοιτητές, που δεν ήταν συνηθισμένοι σε τέτοιες παραδοχές, από έναν ήδη αναγνωρισμένο αρχιτέκτονα.

Ίσως να είχε κατανοήσει ότι, ότι και να λέμε εμείς οι ίδιοι για την αρχιτεκτονική, όσο και όπως να προβάλουμε τα έργα μας, από τη στιγμή που έχουν φύγει από τα χέρια μας, για αυτά θα μιλήσει εντέλει ο χρόνος και οι άνθρωποι που ζουν εντός τους.

Γι’ αυτό, μαζί με ότι όμορφο ανακάλυπτε στα ταξίδια του και μοιραζόταν με τους φίλους και συνεργάτες του, υπήρχε πάντοτε και μία διάσταση επιμορφωτική. Όσα είχε αγαπήσει θέλησε μάλιστα κάποτε να τα μοιραστεί, όπως ο Ρίλκε με το δικό του Γράμμα, όχι σε έναν νέο Ποιητή, αλλά σε έναν νέο Αρχιτέκτονα – αφιερωμένο στα εγγόνια του, Ξένια και Αλέξανδρο, Ανδρέα, Ελίζα, Ειρήνη και Νεφέλη.

Στο τέλος του βιβλίου του μια ‘Όμορφη Καμηλοπάρδαλη’, που έχει τα τέσσερα πόδια της να πατούν στέρεα στη γη, και το κεφάλι ψηλά στον ουρανό για να βλέπει μακριά και να οραματίζεται, ο Τομπάζης παραθέτει τα λόγια του Van Gogh στον αδερφό του, που τόσο χαρακτηρίζουν και τον ίδιο:

«Θα πρέπει να είναι ωραίο να πεθαίνεις με τη γνώση ότι έχεις πραγματοποιήσει κάποιο ειλικρινές έργο, και να ξέρεις ότι ως αποτέλεσμα αυτού θα εξακολουθείς να ζεις στη μνήμη, έστω και λίγων, αφήνοντας ένα σωστό παράδειγμα για αυτούς που θα ακολουθήσουν.»

 

Ομ. Καθ. Ηλίας Κωνσταντόπουλος
Πρόεδρος ΔΣ του ΕΙΑ
27 Ιουνίου 2024